Çocuk ve Yas

COVİD-19 salgını dünyanın hemen her ülkesinde olduğu gibi bizim ülkemizde de etkisini sürdürüyor. Salgın sebebiyle, çevremizde hastalığa yakalanan kişilerin olması, biz yetişkinleri olduğu kadar çocukları da önemli ölçüde etkiliyor. Özellikle, bu süreçte sevilen bir kişinin hastalığa yakalanması ya da ölümü hakkında çocuklarla nasıl konuşulacağı önemli bir konu olarak karşımıza çıkıyor.

Derin duygular yaratan hastalıklar ve ölümler hakkında konuşmak kolay değil. Pandemi sebebiyle çok daha fazla insanı kaybediyoruz. Çocuklar bu durumu belli düzeylerde fark ediyor. Kimisi ölüme dair sorular soruyor kimisi ise sorularını kendi içinde yanıtlamaya çalışıyor. Bu süreci çocukların psikolojik sağlıklarını koruyarak geçirebilmek için biz ebeveynlere çok iş düşüyor.

Ölümle ilgili sorularla yüzleşmek bazen biz ebeveynler için de fazlasıyla kaygı verici olabiliyor. Vereceğimiz cevabın onu üzeceği ya da  korkutabileceğini düşünüyoruz. Cevaplamaktan kaçınabiliyoruz. Ancak, soruları yanıtsız bırakmak ya da geçiştirmek çocukların ölüm algısını olumsuz etkiliyor. Çocuklar ölümün konuşulmasının sakıncalı olduğu düşüncesine kapılabiliyor. Bazen ölümle ilgili yanlış kaynaklardan bilgi alıyor. Bazen konu çözülemiyor ve ölüm kavramı çocuk için tabu olarak kalıyor.

Peki ne yapmalıyız?

Önce kendimize bir bakmalıyız. Ölüm benim için ne ifade ediyor sorusunu cevaplamalıyız. Ölümle ilgili çocuklarla konuşmaya hazır hissedip hissetmediğiniz de çok önemli. Kendinizi hazır hissetmiyorsanız çocuğunuzun ölüme dair doğal merakı tetiklenmeden önce bu hazırlığı tamamlamanızda fayda var. Peki çocuk ne zaman merak eder diye sorarsanız, pandemi sürecinde her an merak edebilir. Siz en kısa zamanda hazır olun.

Çocukların sorularına önem verin. Onları dinleyin, çünkü üzerine konuştukça, sordukça bu kavramı anlamlandırabilirler.

Sadece sorduğu kadarına cevap verin. Anlamamıştır ya da dur şu bilgiyi de vereyim diyerek kafasını henüz merak etmediği sorularla karıştırmayın.

Sorduğu sorunun cevabını bilmiyorsak ‘Bilmiyorum’ deme hakkınızı kullanın. “Sorduğun sorunun cevabını bilmiyorum. Bana biraz zaman ver, araştırıp sana açıklayacağım” deyip yeterli bilgi edinip sonrasında ona mutlaka açıklamak çok önemli.

Peki okul öncesi dönemdeki çocuğa ölümü nasıl anlatmalıyız?

Çocuğun zihni ve algısı gelişim aşamalarını geçerken zamanla gelişir. Bu sebeple her yaşa yapılacak açıklama değişir. Okul öncesindeki çocuklar da ölümü merak edebilir. Hele tüm dünyayı kasıp kavuran pandeminin gölgesinde büyürlerken. İçinde bulundukları gelişim dönemleri nedeniyle ölümün sonsuza dek sürecek bir durum olduğunu anlamayabilirler. Sonsuzluk soyut bir kavramdır ve soyut kavramlara geçiş bazen ilk okul son yılına dek uzayabilir. Bu sebeple ölüm, ölümün fiziksel yanları vurgulanarak anlatılmalıdır. İlk adımda “Birisi öldüğünde beden artık çalışmaz, kalp kan pompalamaz, kişi nefes almaz, düşünmez, hissetmez” gibi bir cümle yeterli olabilir. Bu noktada doğadaki değişimleri örnek göstererek anlatmak veya bu konuyla ilgili bir hikâye kitabı okumak kavramı somutlaştırmak için faydalı olacaktır.

Sevdiği kişinin ölümünü çocuğunuzla paylaşırken şu adımları dikkate almanız sağlıklı bir yas süreci yaşamaları için destekleyici olacaktır;

– Haberin, sakin ve güvenli bir ortamda, sevdiği ve güvendiği kişiler tarafından verilmesi sağlanmalıdır. 

– Çocuğunuzun göz hizasına inip, sarılarak veya ona dokunarak desteğinizi hissettirebilirsiniz.

– Çocuğun yaşına uygun dil kullanmak, söylemlerimizi doğru seçerek dürüst, basit ve net açıklamalar yapmak önemlidir.

– Duygularınızı göstermeniz çok doğaldır, duygunuzu bastırmamak, çocuğa duyguyu göstermenin ve yaşamanın normal olduğunu hissettirecektir. Burada dikkat edilmesi gereken şey, kaybın acısını kontrolünü kaybedecek şekilde yaşayan bireylerin bu sürece sakinleştikten sonra dahil edilmesidir.

– “Öldü” kelimesini kullanabilirsiniz. Vefat etti, uykuya daldı, göç etti vb. soyut ifadeler ölümü kavramasını zorlaştırabilir.

– Kendinizi hazır hissettiğinizde çocuğu soru sorması için teşvik edebilirsiniz. Ona ölüm ve ölen kişiyle ilgili sorularını yanıtlamak için hazır olduğunuzu söyleyebilirsiniz. Detaylı açıklamalardan kaçınıp sadece sorduğu kadarını yanıtlayabilirsiniz.

– Bu yaş döneminde sahip oldukları “ben merkezci düşünme” nedeniyle, kendi yaptıkları bir şeyin ölüme sebep olduğunu düşünebilirler. Örneğin “Ben yaramazlık yaptığım için o artık geri gelmeyecek.” gibi. Bu düşünceyi düzeltecek cümlelere ihtiyacı olacaktır. Örneğin şu ifadeler kullanılabilir: “İnsanlar doğar, büyür ve ölürler. Bu, yaşamın doğal bir parçası. Onun yaşamaya devam etmesi için herkes elinden geleni yaptı.”. Bazen çocuklar ‘Bunun seninle hiçbir ilgisi yok!’ gibi net bir cümleye ihtiyaç duyabilirler.

-Duygusunu yaşamasına izin vermeniz çok kıymetli. Duygularını yansıtabilirsiniz ve duygunuzun ortak olduğunu paylaşabilirsiniz.

– Her çocuk, yası kendine göre yaşar. Bazı çocuklar üzüntülerini tepkileriyle belli ederken bazıları hiçbir şey olmamış gibi davranabilir. Bazen ölümün pek de farkında değilmiş gibi davranırlar. Bunların normal olduğunu aklınızda tutun.

– Çocuğun kaygılarını takip etmek önemlidir. Yaşanan kayıp ile çocuğun kendisi ve çevresindeki kişilere bir şey olacağı yönündeki kaygıları artabilir. Çocuğun kaygı düzeyini azaltmak için ona “Ben yanındayım, buradayım.” diyerek güven verebilirsiniz.

– Çocuğun günlük rutinine devam etmesini sağlamanız kritik önem taşır. Kayıp durumlarında çocukların en kısa sürede okullarına-normal düzenlerine dönmeleri sağlanmalıdır.

– Oyun ve sanat çocukların yaşadıkları durumlarla baş etmesi için iyi araçlardır. Oyun oynamalarını, resim çizmelerini sağlayabilirsiniz.

– Yası yaşamak ve duyguları somutlaştırmak çok kıymetlidir. Sevilen kişi için yapılacak veda ritüeline -eğer istiyorsa- katılmasını sağlayabilirsiniz ya da resim çizerek, mektup yazarak sembolik olarak vedalaşmasını sağlayabilirsiniz.

Her çocuğun mizacı, gelişimi ve baş etme mekanizmaları farklıdır. Bu nedenle yas sürecinde her çocuğun tepkisi aynı olmayacaktır. Kayıplarla baş etmede zorlanıyorsanız, çocuğunuzda davranışsal ve duygusal değişimler (Alt ıslatma, parmak emme, uyku düzeninde değişiklikler, ayrılma ile ilgili zorluklar, korku ve kaygıların artması, saldırgan davranması gibi) sizi kaygılandırıyorsa bir uzman desteği almanın zamanı gelmiş olabilir.

Yazan: Klinik Psikolog Deniz Demir

Kaynaklar

Covid-19 ve Çocuklar, Türkiye Psikiyatri Derneği. 2020

Korona Virüsü Salgını Döneminde Aileler İçin Çocuklarına Destek Olma Rehberi-H.Ü. Çocuk Ve Ergen Ruh Sağlığı Ve Hastalıkları Anabilim Dalı

L. Dalton, E. Rapa, v. d. How to tell children that someone has died, Mart 2020, https://thelancet.com/series/communicating-with-children

The Irish Hospice Foundation: Helping children grieve during COVID 19 restrictions, Mart 2020 https://hospicefoundation.ie/bereavement-2-2/covid19-care-and-inform/helping-children-grieve-during-covid19-restrictions/